NUEVA YORK, Sep 21 (FILAC).- Kay Fondo de Desarrollo de los Pueblos Indígenas de América Latina y el Caribe (FILAC) nisqawanmi kunan p’unchay mañakurqanku Naciones Unidas (ONU) nisqawan, chaypi kaq suyukunatawan, 2030 watapi Agenda nisqapi, Hamuq pachaq compromisonkunatapas churanankupaq Yachayninkuta, yachayninkuta, experienciankuta, allin ruwayninkutapas puntapi churay.
Kay yuyaykunataka chusku rimanakuykunapimi rurashka, kay wata agosto killamanta septiembre killakaman FILAC tantanakuy, Secretaría General Iberoamericana (SEGIB)wan pakta pakta.
Chay rimanakuykunapiqa 50 masnin organizaciones de red regional y subregional de Pueblos Indígenas nisqamanta sipaskuna, warmikuna ima rimanakuykunapim participarqaku, chaymantam punta kaq ruwasqakunata willakurqaku Estadokunapa hinaspa organizaciones internacionales nisqakunapa representantenkunawan.
Naciones Unidas nisqapa Declaración de Derechos de los Pueblos Indígenas nisqanman hina hinaspa chunka watallamanta pinqakuspalla ONUpa Sesión de Alto Nivel nisqamanta, Conferencia Mundial de Pueblos Indígenas nisqa sutiwan riqsisqa, chaypim Estadokuna Conferencia Mundial nisqapa Documento Final nisqa qillqasqata chaskirqaku Pueblos Indígenas nisqa, yapamanta rimarirqa, Pueblos Indígenas nisqakuna derechoyuq kasqankuta, ñawpaqman puririnankupaq, estrategias nisqakunatapas, wiñariy derechonkuta ruwanankupaq, chaymantapas Estadokuna rimanakunku, Pueblos Indígenas nisqakunapa tukuy derechonkunata qawarinankupaq, Post- 2015 watapi Wiñariy Agenda.
Chiqap kaqmi qawachirqa Pueblos Indígenas nisqapa derechunkunata mana qawarisqa kasqankuta, Agenda 2030 nisqa wakichiypi, Objetivos de Desarrollo Sostenible nisqapiqa, pisilla kutipi indígena runakunamanta rimasqankupim, sapakamata qawarispa, chaynallataq chay hatun lista nisqapipas “unpu”.
Agenda indígena nisqa tukuy planetapaq allin kananpaq tukun. Kunan pacha Pueblos Indígenas nisqakunaqa pachakmanta pichqa runakunallam teqsimuyuntinpi kawsaqkunamanta, sapa pachakmanta 32 biodiversidad nisqatapas waqaychasqankuta qawarispa, kayqa niyta munan, Pueblos Indígenas nisqakunapas tanteaypi yanapakunanku. Indígenas nisqakunaq participacionnintan mast’arinanchis pachamanta decisionkuna ruwaypi”, nispan nin Sônia Guajajara, Brasilpi Pueblos Indígenas nisqamanta ministra.
Chaymantapas, manan kanchu Pueblos Indígenas nisqamanta metakuna rikuchiqkuna, aswan pisitaqmi ima referenciapas kanchu cultural, social, espiritual utaq ima clase qhapaq kaykunamantapas, chaypin rimakun patrimonio cultural nisqamanta, chaytan Pueblos Indígenas representan kay pachapaq.
Kay razonkunaraykum Pueblos Indígenas nisqakuna mañakunku ODS nisqakunata musuqmanta ñawinchayta hinaspa huntachiyta huk contexto intercultural nisqapi, chaypiqa qawarispam chiqap kayninta achka kawsayniyuq pacha, chaypim achka yanapakuyniyuq kanchik, wiñaypaq, llapanpaq hinaspa allpawan allin runa wiñananpaq. Maypichus indígena warmikunaq, wayna sipaskunaq derechunkuna Pueblos Indígenas nisqakunaq derechos colectivos nisqapi kashan, particularidadninkunawan, necesidades específicas nisqawan ima.
“Hamuq Cumbrepa munayninqa, kunankama mana atikuq posiciónkunata ñawpaqman purichiymi, chaypim kachkan ODS nisqapa ruwakuynin, chaynallataq Agenda 2030. Kay cumbre nisqapiqa anchatam kallpanchakun wayna sipaskunata, warmikunata, ichaqa chay participacionqa pisiyachisqañam. Pueblos Indígenas nisqamanta rimay. Hamuq Cumbremanta llapan rimanakuypiqa Pueblos Indígenas nisqamanta rimayqa ancha pisillam karqa, chaymi llapanchikpaq willakuy kanan”, nispan Diego Pary, Naciones Unidas nisqapi Estado Plurinacional de Boliviapa Embajadornin nirqa.
Hamuq Cumbreqa, 2030 watapi Agenda de Desarrollo Sostenible nisqapi mana yuyaykusqa ch’usaqkunatan qhawarinan, chaypaqmi qhawarina, metakuna ima, chaypin kashan Pueblos Indígenas nisqakuna, hinallataq mosoq acuerdos intergubernamentales nisqakuna, mosoq pacto social nisqa ruwakunanpaq, imaynatas preparakusunman hamuq pachapaq, sasachakuykunawan, riesgokunawan ima ñak’arichisqa , ichaqa oportunidadkunatapas.
“Suyukunata valekuni, kay wakichiy ruwaypi, Hamuq Cumbre 2024 nisqaman, Pueblos Indígenas nisqakunata hamuq pacto nisqa qelqapi churanankupaq, hinallataq rimanakuypi qhepaman hunt’akunanpaqpas. Chaynallataqmi Naciones Unidas nisqapa Organizacionninkunata, qullqinkunata, programakunata hinaspa agenciankunatapas mañakuni kay ancha allin llamkaypi yanapakunankupaq, FILAC nisqawan rimanakuspa, nivel regional nisqapi, kuska kasqanrayku, chaynallataq 31 watamanta aswan experienciayuq kasqanrayku, kikinmanta Pueblos Indígenas nisqa wiñariy, ODS nisqakuna hunt’akunanpaq, hinallataq Hamuq Cumbre nisqapi compromisokuna ruwasqa kananpaq”, nispan yapaykurqan Freddy Mamani, Bolivia suyupi Vicecanciller, FILAC Junta Directiva umalliqpas.
Pueblos Indígenas nisqakunaq hatun yuyaykunan
Pueblos Indígenas nisqakunaq hatun yuyaykusqanku ukhupin, FILAC nisqapa yanapasqan rimanakuykunapi lloqsimuq, chaypin kashan, indígena runakunaq kawsayninmanta modelokuna respetasqa, reqsisqa, kallpachay ima, huk alternativa hina, kay pachata qespichinapaq, chayraykutaqmi Pachamamaq recursos naturales nisqakunata waqaychanapaq.Pachamama , pacha tikraypa sasachakuyninkunata pisiyachispa, wiñaypaq wiñariykunata kallpanchana.
“Pueblos Indígenas nisqakunan rimanakunku, Cumbre Futuro nisqa, chay hamuq pacha qhawariyta, chay wiñariy qhawariyta, allinta t’ikranapaq, Allin Kawsay nisqa qhawariyta utaq Pueblos Indígenas nisqakunaq libre hinaspa decidisqa wiñariyninkuta allinta churanapaq, chaytan tukurqayku consultas nisqakuna, chaymi cheqaqtapuni multilateralismo nisqa yanapayta munanchis. Kikin kunkaykuta apamuyta munayku, ñuqaykupaq rimaq kanaykupaq”, nispan Myrna Cunningham, FILACpa Ñawpaq kaq Vicepresidenten nirqa.
Pachamamapa allpanmanta, allpankunamanta, recursos naturales nisqamanta, Pueblos Indígenas nisqakunaq derechonkunata reqsispa, respetaspa, garantizaspa kamachikuykunata, ruwaykunata wiñachiyta, hunt’achiyta ima kallpachana.
Hinallataqmi yuyaychanku, Pueblos Indígenas nisqakunaq hunt’asqa, allinta participanankupaq, chay planes, proyectos, políticas nisqakuna ruwasqapi, chaykunatataqmi directa y indirectamente impactanku, Allin Kawsay – Allin Kawsay – Hunt’asqa Kawsay nisqa qhawariypi, allpakunapi, territoriokunapi, identidadpi, culturapi ima .
Chay warmikuna indígena nisqakunan yuyaycharqanku Cumbre Futura nisqapa ruwakuynin hunt’akunanpaq allinta participanankupaq, hinallataq metakuna, rikuchiqkuna ima, allin mecanismokunawan tupaq, indígena warmikunaq contranpi maqanakuykunata chinkachiq, hinallataq CEDAW nisqapa Recomendación General No 39 nisqa hunt’akuyninwan tupaq.
Paykunamanta, indígena wayna sipaskuna yuyaycharqanku huk Observatorio de Jóvenes Indígenas nisqa paqarichiyta, chaywanmi qhawarirqanku Cumbre Futuro nisqapi imakunachus ruwakusqanmanta, wayna sipaskuna hunt’asqa participacionninku decisionkuna ruwaypi, hinallataq participacionninkupas chay puntos focales nisqawan entidades de las Naciones Unidas nisqapi, kallpachasqa kananpaq de capacidades nisqamanta ODS nisqamanta hinallataq Hamuq Cumbre nisqaman compromisonkumanta, herramientakunayoq kanankupaq, chaywanmi ñawpaqman puririyta, hunt’aykunata ima churankuman.
Wasi ruwanapaq programakunata, servicios esenciales nisqakunatapas kallpachay, sistemas nacionales de salud nisqapi ñawpaqmantapacha yachaykunata, hampikunatapas riqsichiy hinaspa churana, curriculum nisqakunata qawarispa musuqyachiy, mama simikunapi yachachiypas, chaynallataq sistemas económicos indígenas nisqakunata kallpanchaspa, directo nisqa rakiypas indígena ayllukunaman qullqi quykunaqa huk yuyaymanaykunam.
Pueblos Indígenas nisqakunan minkawanchis, runawan Pachamamawan hukllachasqa pachata hamut’ananchispaq, chaypin wiñariy yuyaykusqanku, Allin Kawsay-Allin Kawsay Allin hunt’asqa Kawsay nisqa paradigma nisqawan, mosoq pacto social y ambiental nisqa hina hamut’akun, chaymi wiñaypaq wiñariyta ruwan viable hinallataq chay hinaqa, manan pipas qhepaman qhepanchu.
Kay pachap kawsayninmanta, imaymana kawsaqkunamanta waqaychaq
Comisión Económica de América Latina y el Caribe – CEPAL nisqapa willakuyninman hinaqa, Abya Yala llaqtapiqa 660.269.100 runakunam kawsanku, chaymantam 58.180.000 runakuna Indígena runakunaman pertenecen, chaymi 9,8% llapan chay suyupi runakunamanta. 826 Pueblos Indígenas nisqakunam Abya Yala llaqtapi kuska kawsanku. ONU nisqanman hinaqa, 420 indihina simikunam rimakun, chaymanta 40% chinkananpaq peligropim kachkan.
Pueblos Indígenas nisqakunaqa biodiversidad nisqa waqaychaqmi kanku, Chawpi América suyupiqa kanmi aswan qhapaq waqaychasqa suyukuna biodiversidad nisqapi, Pueblos Indígenas nisqakunaq territorionkunapi sayarichisqa, yaqa 39%.
Amazonas suyupa dimensión territorial nisqa 7,4 hunu km2 nisqa, chaymi 4,9% teqsimuyuntinpa hatun suyunmanta, chaymi teqsimuyuntinpi aswan hatun tropical sach’a-sach’a hina qhawarisqa; Ichaqa imaymana proyectokuna hidrocarburos nisqawan, minería nisqawan, mana kamachisqa sachakunata explotacionwan tupaq, integridadninta peligroman churan, hinallataq 400 masnin Pueblos Indígenas nisqakunata, especies nisqakunata, ecosistemas nisqakunatapas desplazamiento nisqakunata ruwan.
Yupakunmi 45% mana imayuq sacha sachakuna cuenca Amazonas nisqapiqa tarikunku territorios indígenas nisqapi. 2000 watamanta 2016 watakamam chay suyupi indígena nisqakunapiqa 4,9% pisiyarurqa, mana indígena nisqa llaqtakunapiqa 11,2% pisiyarurqa.
Kunan punchaw rikuchisqa propuestakuna socializasqa kanqa Misiones Permanentes de los Estados Miembros de las Naciones Unidas nisqawan, chaynallataq llapa Naciones Unidas nisqapa institucionninkunawanpas, chaynapi rimanakuykunapi, hamuq pacha pacto nisqapi hinaspa ruwakuchkaptinpas, qawariy, yachay, yachay , Pueblos Indígenas nisqapa experiencian hinaspa allin ruwayninkuna
